تاریخ اسلامتاریخ اسلام، عبارت است از فعالیت‌های مسلمانان و یا آنچه که مربوط به مسلمانان است. تاریخ اسلام در آغاز با علم حدیث ارتباط مستحکمی داشته است. ۱ - تعریف تاریخ اسلاماز آن‌جایی که هر علمی، تعریف، موضوع، هدف و محتوایی دارد، علم تاریخ هم خالی از اینگونه موارد نیست. تعریف تاریخ اسلام: عبارت است از کلّیة فعالیت‌های مسلمانان و یا آنچه که مربوط به مسلمانان می‌باشد، در گذشته و بررسی آن به وسیله محققان که ممکن است نتیجه آن مطابق با واقع و یا خلاف واقع باشد. البته پیرامون تعریف تاریخ، چندین تعریف دیگر آورده شده است که تقریباً مفهوم همگی آنها عبارت است از مجموعه یک سلسله حوادث و وقایع که زندگانی گذشته انسانی را نشان می‌دهد (در دوران اسلام). ۲ - موضوع و اهمیتبنابر آنچه که در تعریف از تاریخ اسلام کردیم، پس موضوع آن عبارت خواهد بود از فعالیت‌های مسلمانان و یا آنچه که مربوط به مسلمانان است. اهمیت و فایده تاریخ اسلام: تاریخ اسلام که شرح حال گذشته مسلمانان است چندین فایده دارد: ۱. آشنایی با احوال گذشتگان، انسان را کمک می‌کند تا شیوه زندگی بهتر و همزیستی مطمئن‌تری را انتخاب کند. ۲. اتکا بر تجارب گذشته، غالباً تصمیم‌گیری را در زندگی روزانه آسان می‌کند، پس بدینگونه تاریخ به نوعی ناخودآگاه جزو زندگی انسان است. [۱]
عبدالحسین، زرین کوب، تاریخ در ترازو، نشر امیرکبیر، چ اول، ۱۳۵۴، تهران، ص۲۵.
۳. از فواید تاریخ لذت‌انگیزی آن است که ابوالحسن مسعودی هم در کتاب «مروج الذهب» می‌گوید: علم تاریخ، علم لذیذیست. اهمیت شناخت تاریخ اسلام به این است که چون زندگی ما مسلمانان با زندگی تمام افراد و جوامع مسلمان گذشته مرتبط است و در یک مسیر که رسیدن به کمال باشد در جریان است، پس باید ما با روش و چگونگی زندگی مسلمانان در گذشته آشنا شویم، مخصوصاً شناخت زندگی مسلمانان صدر اسلام برای ما لازم است، تا اینکه بر اثر گذشت زمان حقایق اسلام و سیره بندگان صالح خدا به دست فراموشی سپرده نشود و رفتار آنها درس عبرتی باشد برای آینه زندگی ما مسلمانان. پس علل و انگیزه‌های تدوین تاریخ و سیره‌نویسی، مغازی، طبقات، انساب و کلیّة تواریخ عمومی و محلی و سلسله‌ای را می‌توان از این دیدگاه نگریست و گفت که پند و عبرت از تاریخ گذشته مسلمانان مشهورترین هدف و فایده‌ای است که مسلمانان به تبع آیات قرآنی از تاریخ اسلام می‌برند. ۳ - تاریخچهاز آنجا که تاریخ در شمار مهمترین رشته‌های علمی رایج در تمدن اسلامی بوده است و از لحاظ درونی، در هر قومی انگیزه‌های فراوانی وجود داشته است تا آنها را به نگارش تاریخ‌شان وادارد. لذا به تاریخ‌نگاری اسلامی از همان صدر اسلام اهمیت داده شده است. و خود عرب‌ها هم چون بیش از حدّ به «ایام العرب» که عبارت از روزهایی که وقایع مهمی در آن روزها رخ می‌داده است و عرب‌ها توجّهی خاص به آنها داشته‌اند مانند یوم بدر، یوم احد، یوم صفین و غیره که عرب‌ها خاطره این روزها را حفظ کرده و به طور شفاهی از نسلی به نسل دیگر انتقال می‌داده‌اند و در مجالس ادبی و تفریحی خود می‌خوانده‌اند. پس آنچه از دوران جاهلیت و ایام العرب قبل از اسلام و ایام العرب صدر اسلام برای ما بر جای مانده است، انتقال آنها بر پایه روایات شفاهی بوده است و تنها در دوره‌های بعدی یعنی قرن دوم هجری، توسط دانشمندان اسلامی تدوین شده است. [۲]
رسول، جعفریان، منابع تاریخ اسلام، نشر انصاریان، چ اول، ۱۳۷۶، قم، ص۱۸.
تاریخ‌نگاری به مفهوم خاصی از قرن دوم هجری آغاز شد و از همان ایام بر این آثار کمابیش عنوان «تاریخ» اطلاق گردید. اگرچه بسیاری از اینگونه کتاب‌ها را «اخبار» نیز می‌نامیدند که مسابقه قدیمی‌تری داشته است، مثل اخبار زیاد بن ابیه از هیثم بن‌عدی، اخبار العباس از هشام کلبی و غیره. ولی تاریخ غالباً حوادث و رویدادهای عام‌تر و مشتمل بر ذکر تاریخ وقایع اطلاق می‌گردید. تاریخ اسلام در آغاز با علم حدیث ارتباط مستحکمی داشته است. و ابتداءاً به صورت روایی، تاریخ‌ها تالیف می‌شده است و تاریخ‌نگاری در زمان‌های بعد به خاطر توجه خلفا و حاکمان اسلامی رونق و شدت بیشتری یافت. [۳]
سید صادق سجادی و هادی عالم‌زاده، تاریخ نگاری در اسلام، نشر سمت، چ اول، ۱۳۷۵، تهران، ص۱۲.
۴ - بنیانگذاراندر تاریخ‌نگاری اسلامی مکاتب مختلفی فعّال بوده‌اند. ما شاهد مکتب تاریخ‌نگاری مدینه هستیم که کسانی چون ابان بن عثمان بن عفان، عروة بن زبیر، شرحبیل بن سعد، موسی بن عقبه، محمد بن مسلم بن شهاب زهری و وهب بن منبّه به تاریخ و سیره‌نگاری مشغول بوده‌اند و در مکتب عراق هم کسانی مثل: سلیمان بن طرفان تمیمی بصری، عوانة بن حکم کلبی، ابومخنف، اسدی کوفی، نصر بن مزاحم، و طائی کوفی فعال بوده‌اند و به تاریخ‌نگاری اسلام پرداخته‌اند و بعداً در دوره‌های بعدی مکتب ایران و شام و اندلس هم به تاریخ‌نگاری اسلامی پرداخته‌اند. اولین تالیفات که پیرامون تاریخ‌نگاری اسلامی است به صورت سیره‌نویسی و تدوین سیره نبوی در مدینه بوده است که توسط موسی بن عقبه و ابن اسحاق نوشته شده است. [۴]
رسول، جعفریان، منابع تاریخ اسلام، نشر انصاریان، چ اول، ۱۳۷۶، قم، ص۴۵.
۵ - جایگاه آن در قرآن و سنّتبدون هیچ تردیدی می‌توان مدعی شد که قرآن عمیق‌ترین تاثیر را در توجه مسلمانان به تاریخ اسلام از خود به جای گذاشته است. قرآن مسلمانان را تشویق به فراگیری تاریخ نموده است و با مطرح کردن قصه‌های تاریخی، مسلمانان را امر به عبرت‌آموزی از گذشتگان کرده است. در قرآن آمده است: «قد خلَت من قبلکم سننُ فسیروا فی الارض فانظروا کیف کان عاقبة المکذّبین هذا بیان لنّاس و هدیً و موعظةً للمتّقین». علاوه بر قرآن، سنّت هم توجه به تاریخ کرده است. مثلاً امام علی (علیه‌السّلام) در وصیت به امام حسن (علیه‌السّلام) فرزندش را به عبرت‌آموزی از تاریخ تشویق می‌کنند. ۶ - پانویس
۷ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تاریخ اسلام»، تاریخ بازیابی۹۶/۱۰/۲۱. رده‌های این صفحه : مقالات اندیشه قم
|